Cel naukowy projektu
Celem podstawowym projektu jest wydanie drukiem czterech tomów syntezy dziejów Kaszubów na tle historii Pomorza (od czasów nowożytnych po współczesność) w oparciu o szeroko zakrojone badania: archiwalne, biblioteczne, muzealne, ikonograficzne, prasoznawcze etc. W ten sposób ma powstać wielotomowe opracowanie, będące realizacją koncepcji prof. Gerarda Labudy, który jest autorem pierwszego tomu Historii Kaszubów (wydanego w 2006 roku), a przede wszystkim autorem koncepcji metodologicznej, która będzie podstawą niniejszego projektu.
Projekt ma charakter wieloletni. Pomimo bowiem rosnącej w ostatnich latach znacząco literatury kaszubo- i pomorzoznawczej (w wydanej w 2004 roku Bibliografii do studiowania spraw kaszubsko-pomorskich zgromadzono blisko 10 tys. pozycji) nadal istnieje sporo luk w wiedzy o Kaszubach. W różnym stopniu rozpoznane zostały poszczególne epoki, jak również obszary życia społecznego i kulturalnego. Badania projektowe zostały tak skonstruowane, aby dawały szansę na uzupełnienie tych luk, a przede wszystkim zbudowanie poprawnej metodologicznie syntezy.
Historia Kaszubów w dziejach Pomorza –koncepcja Gerarda Labudy i podstawy metodologiczne projektu
O konieczności przygotowania syntezy dziejów Kaszubów dyskutowano już w okresie międzywojennym, szczególnie w kręgu Instytutu Bałtyckiego, który miał największe zasługi w rozwijaniu kaszuboznawczych badań historycznych. W tym też okresie ukazały się dwie publikacje mające ambicje syntezy (F. Lorentz, Geschichte der Kaschuben, Berlin 1926; A. Majkowski, Historia Kaszubów, wyd. 2, posłowie G. Labuda, Gdańsk 1991), nie miały one jednak charakteru naukowego (zob. G. Labuda, Zastanowienie: jak pisać syntezę historii Kaszubów, [w:] Gdańsk i Pomorze. Mała Ojczyzna Kaszubów, pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk 1995, s. 13 i n.).
W pierwszych latach powojennych w środowisku historycznym podjęto przede wszystkim prace nad koncepcją historii Pomorza (dyskutowano o tym podczas dwóch zjazdów historyków pomorskich w lutym 1947 r. w Toruniu i w kwietniu 1948 r. w Szczecinie). Przedstawiona wówczas została koncepcja historii Wielkiego Pomorza, którą zaprezentował Gerard Labuda (G. Labuda, Problemy dziejowe Wielkiego Pomorza (ze szczególnym uwzględnieniem średniowiecza), [w:] Polska historiografia bałtycka. Najpilniejsze potrzeby badawcze, organizacyjne i wydawnicze. Referaty i dyskusje z Konferencji naukowej Instytutu Bałtyckiego w Szczecinie dnia 8-9.04.1948 r., „Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego”, t. 43, red. J. Borowik, Gdańsk-Szczecin 1949; J. Hackmann, Gerard Labudas Konzeption der Geschichte Pommerns, „Jahrbuch für die Geschichte Mittel und Ostdeutschlands“, Bd. 41, 1993, s. 109-134; tenże, Ostpreussen und Westpreussen in deutscher und polnischer Sicht. Landeshistorie als beziehungsgeschichtlisches Problem, Wiesbaden 1996, s. 290 i n.; J. Małłek, Wielkie Pomorze (Pomorze Zachodnie, Prusy Zachodnie i Wschodnie) w historiografii polskiej po roku 1945, [w:] Doświadczenie przeszłości. Niemcy w Europie Środkowo-Wschodniej w historiografii po 1945 r. Erfahrungen der Vergangenheit. Deutsche und Ostmitteleuropa im Spigel der Historiographie nach 1945, red. J. Kłoczowski, W. Matwiejczyk, E. Mühle, Marburg-Lublin 2000, s. 67-71).
Należy jednak podkreślić, że w toczonych wówczas dyskusjach historyków oraz w ich coraz liczniejszych publikowanych pracach wątek kaszubski pojawiał się incydentalnie. Dominowało bowiem z zasady podejście „makro”, ujmujące dzieje, zwłaszcza polityczne i gospodarcze, całego regionu pomorskiego i jego zmienne koleje losu w kolejnych odsłonach konfliktów między państwem polskim a różnymi organizmami politycznymi ze strony niemieckiej. Kaszubi w zasadzie w pierwszych tomach Historii Pomorza (ale także w Historii Gdańska) nie występują (analizę tegoż zob.: H. Rybicki, Badania regionalne nad ludnością kaszubską dawnego pogranicza niemiecko-polskiego, „Studia Zachodnie”, red. J. Benyskiewicz, Zielona Góra 1992; Z. Szultka Kaszubi i Kaszuby w Historii Pomorza pod redakcją prof. Gerarda Labudy, [w:] Tantum Possumus, quantum scimus. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Zdzisławowi Chmielewskiemu w siedemdziesiątą rocznicą urodzin, red. R. Gaziński, A. Makowski, Szczecin 2012). Przyczyn takiego stanu rzeczy było kilka, ale najważniejszą (poza ograniczeniami politycznymi) był brak przez wiele lat odpowiedniego skonceptualizowania badań nad kwestią etniczną w ujęciu historycznym.
Nie oznacza to, że nie było badań nad przemianami etnicznymi na Pomorzu tak Zachodnim, jak i Gdańskim (choćby prace K. Ślaskiego: Przemiany etniczne na Pomorzu Zachodnim w rozwoju dziejowym, Poznań 1954 oraz Beiträge zur Geschichte Pommerns und Pommerellens, Dortmund 1987).
Dopiero jednak na przełomie lat 80. i 90. na prośbę Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego koncepcję metodologiczną i problemową tworzenia historycznej syntezy dziejów Kaszubów zarysował G. Labuda, którą następnie systematycznie rozwijał w kolejnych tekstach (zob. „Sprawa kaszubska” w perspektywie historii, [w:] Kaszuby, seria Pomorze Gdańskie, nr 18, Wrocław i in. 1988; Schlüsselprobleme zur Geschichte der Kaschuben auf Grund der Geschichte Pommerns, „Polnische Weststudien“, 1989, Bd. 8; The Key Problems of the History of the Kashubs against the Background of Pomeranian History, „Polish Western Affairs“, 1989, nr 1; Historia Kaszubów na tle historii Pomorza, Gdańsk 1992; O program badań naukowych nad kaszubszczyzną, [w:] II Kongres Kaszubski. Dokumentacja, opr. C. Obracht-Prondzyński, Gdańsk 1992; Zastanowienie: jak pisać syntezę historii Kaszubów, [w:] Gdańsk i Pomorze. Mała Ojczyzna Kaszubów, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1995; Historiograficzne założenia syntezy „Historii Kaszubów”, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1996, nr 1; Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996), aż w końcu przeszedł do realizacji projektu, pisząc autorski, pierwszy tom zamierzonej kilkuletniej syntezy.
W koncepcji G. Labudy, która – z pewnymi modyfikacjami, wynikającymi ze specyfiki epok – jest podstawą teoretyczną i metodologiczną niniejszego projektu, można wyróżnić kilka zasadniczych elementów:
1. Badając i pisząc o historii Kaszubów nie można się koncentrować ani na terytorium (było ono bowiem historycznie zmienne), ani na państwie. Kaszubi bowiem nie wytworzyli jednego państwa, zaś pomorskie organizmy państwowe istniejące w średniowieczu czy w epoce nowożytnej trudno uznać za (w pełni i tylko) kaszubskie. A ponadto w swojej historii Kaszubi żyli w różnych organizmach państwowych. Co więcej – przez znaczną część swoich dziejów centra polityczne, którym podporządkowani byli Kaszubi (w tym samym czasie) były różne.
2. Dlatego też G. Labuda stwierdzał, że przedmiotem analizy powinien być „lud”. Jest to koncepcja podmiotowego podejścia do społeczności kaszubskiej, gdzie osią wykładu nie są systemy polityczne czy też struktury gospodarcze lecz przekształcająca się w procesie dziejowym społeczność etniczna: „Nie ma Kaszub bez Kaszubów. Toteż głównym przedmiotem historii Kaszub winna być historia Kaszubów – jako ostatniego ogniwa nadbałtyckich plemion zachodniosłowiańskich, które uniosło cało i uratowało swoją wspólnotę kulturową oraz etniczną w ścisłej łączności z ogólnopolską wspólnotą polityczną i narodową jako jej nieodrodna część. Należy więc pisać historię Kaszubów jako dzieje ich wspólnoty, gdyż tylko ich losy nadają sens historii kaszubszczyzny, gdziekolwiek w toku swych dziejów Kaszubi się znajdują” (G. Labuda, Kaszubi i ich..., s. 120). W tym sensie zamierzona synteza nie ma być „historią Kaszub” (per analogiam: historia Pomorza, Śląska, Warmii i Mazur…). Nie ma być też historią politycznych (państwowych) przemian na obszarze Kaszub. Lecz ma być historią społeczności (wspólnoty) etnicznej, a więc ma być ona przykładem historii etnicznej.
3. Nie można jednak pisać syntezy dziejów nie uwzględniając aspektu terytorialnego. Z tym wiązało się kolejne założenie, bardzo ważne szczególnie w kontekście następnych tomów. Historia Kaszubów winna ujmować ich losy na – zmiennym historycznie – ich terytorium językowym. To bardzo ważne założenie, pozwala ono bowiem w ujęciu dynamicznym pokazywać jak następowało „cofanie” na wschód etnicznej granicy zasiedlenia kaszubskiego i jakie były przyczyny oraz przebieg tego – najważniejszego z punktu widzenia dziejów tej wspólnoty – procesu.
4. Podkreślone powyżej ujęcie podmiotowe oznaczało także, że historia Kaszubów winna być pisana nie z punktu widzenia polityki realizowanej przez dane centrum polityczne (czy to niemieckie, czy też polskie), lecz z punktu widzenia samej społeczności kaszubskiej. A wiec tego, jak ona doświadczała i interpretowała te działania podejmowane przez centra polityczne oraz na ile potrafiła, z jakim skutkiem i w jakich okresach być aktywnym podmiotem , realizującym własną politykę (głównie w wymiarze kulturowym).
Do powyższych założeń, sformułowanych przez G. Labudę można dodać kilka następnych, które są ważnymi elementami koncepcji metodologicznej współczesnej syntezy dziejów Kaszubów. Wynikają one przede wszystkim z systematycznego rozwoju badań kaszuboznawczych (nie tylko historycznych, ale także językoznawczych, literaturoznawczych, socjologicznych i antropologicznych):
1. Pisanie dziejów Kaszubów wymaga korzystania z osiągnięć i ustaleń innych nauk humanistycznych i społecznych, taka jest bowiem specyfika badań nad regionalnymi społecznościami etnicznymi żyjącymi przez setki lat na pograniczu kulturowym (a takim pograniczem było i jest nadal Pomorze). Oznacza to, że – zachowując specyfikę poszczególnych epok – niezbędne jest zwracanie uwagi na przebieg procesów dyfuzji kulturowej, kształtowania się stosunków interetnicznych (głównie kaszubsko-niemieckich i kaszubsko-polskich), dynamikę procesów modernizacyjnych i ich wpływ na procesy tożsamościowe itd.
2. Z tego wynika postulat koncentracji na aspektach kulturowych, z uwzględnieniem kontekstu politycznego i społeczno-ekonomicznego, przy czym każda z epok będzie tu miała swoją specyfikę (dla okresu nowożytnego znaczenie zasadnicze będzie miał np. podział religijny Kaszubów, zaś dla wieku XIX toczące się na Pomorzu procesy narodowotwórcze).
3. Dynamiczne ujęcie historii Kaszubów, uwzględniające aspekt płynności terytorialnej zwraca uwagę na silne zróżnicowania lokalne i subregionalne. Przykładem może być epoka nowożytna, kiedy to Kaszubi funkcjonowali w trzech odmiennych strukturach polityczno-państwowych, w innych modelach prawnych, w innym kontekście religijnym (Księstwo Pomorskie, Ziemia Bytowsko-Lęborska i Prusy Królewskie) czy też okres międzywojenny, kiedy to Kaszubi zżyci w trzech różnych państwach (Niemcy, Rzeczpospolita i Wolne Miasto Gdańsk). Miało to ogromne znaczenie dla trwania społeczności kaszubskiej, dla jej tożsamości, pamięci historycznej, statusu prawnego, struktury ekonomicznej itd.
4. Ważnym postulatem metodologicznym przyjętym w niniejszej koncepcji syntezy dziejów Kaszubów, będącym rozwinięciem Labudowskiego podejścia podmiotowego jest chęć zrekonstruowania świata przeżywanego Kaszubów, ich doświadczania rzeczywistości, szczególnie w kontekście autoidentyfkacji, czyli konstruowania i rozwijania tożsamości grupowej. Jest to szczególnie ważny problem dla wieku XIX i XX, kiedy zaczyna się tworzyć i rozwijać kaszubski ruch regionalny oraz wytwarza się nowoczesna tożsamość kaszubska. W tym kontekście należy przyjąć, iż chęć antropologizowania będzie wymuszała uwzględnienia bardzo różnorodnych źródeł, co zresztą już zostało w praktyce w historiografii kaszubskiej wielokrotnie wypróbowane (zob. J. Borzyszkowski, Antropologia Kaszub i Pomorza. Badania-Kultura-Życie codzienne, Gdańsk 2010, ss. 479)
Koncepcja czterech tomów Historii Kaszubów w dziejach Pomorza
Pierwszy tom zamierzonej syntezy napisał G. Labuda, a wdał go Instytut Kaszubki: Historii Kaszubów w dziejach Pomorza. Tom I. Czasy średniowieczne, Gdańsk 2006, ss. 535.
Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. T II – Czasy nowożytne (1525-1806). Autor – prof. zw. dr hab. Zygmunt Szultka
A. Ramy chronologiczne i periodyzacja
Dzieje ludności kaszubskiej na kaszubskim obszarze językowym rozpatrywane będą zgodnie z wypracowaną przez całe polskie środowisko historyczne periodyzacją dziejów Pomorza, przyjętą w wielotomowej Historii Pomorza pod red. G. Labudy i S. Salmonowicza z tą jedna różnicą, że cezurę tomu II i III Historii Kaszubów stanowić będzie rok 1806, a nie 1815, gdyż zgodnie z najnowszymi badaniami lata 1807-1815 należą do epoki reform i restauracji, a nie doby fryderycjańskiej ( w uproszczeniu). Datę początkową określa zakończenie analizy w pierwszym tomie autorstwa G. Labudy – rok 1525 (choć oczywiście będą musiały w tomie II następować nawiązania do nieco wcześniejszych wydarzeń, szczególnie w odniesieniu do Prus Królewskich).
B. Ramy przestrzenne
Osią wykładu będzie stanowe społeczeństwo kaszubskie na zmiennym w czasie kaszubskim obszarze językowym w dobie nowożytnej, zamieszkujące na terytorium dwóch państw: Księstwa Pomorskiego, zaś od 1648/1653 r. monarchii Hohenzollernów brandenburskich oraz w Prusach Królewskich, które po pierwszym rozbiorze Polski zostały przekształcone w Prusy Zachodnie.
Od tego czasu wszyscy Kaszubi, pierwszy raz w swej dziejowej przeszłości znaleźli się jednym państwie – Królestwie Pruskim. Tę złożoność terytorialno-polityczną pogłębiają dzieje Ziemi Lęborsko-Bytowskiej, będącej polskim lennem (od 1454) we władaniu książąt pomorskich, a potem elektorów brandenburskich i królów pruskich aż do 1772/1773 r.
Konsekwencją tej złożoności politycznej kaszubskiego obszaru językowego będzie, że prezentacja historii Kaszubów w ich tomie II Historii Kaszubów będzie miała miejsce w trzech obszarach: zachodniopomorskim, lęborsko-bytowskim i polskim. Takie ujęcie stwarza najkorzystniejsze możliwości ukazania przedmiotu badań w pełnej złożoności oraz ostrości tzn. dynamiczne przedstawienie zmian nie tylko struktur społeczno-gospodarczych, ale również kolorytu przemian życia politycznego i kulturalnego, zwłaszcza religijnego. Bowiem Kaszubów od czasów średniowiecza dzieliła granica polityczna, zaś od początków czasów nowożytnych (reformacji) podział ten pogłębiły różnice wyznaniowe i stosunki kościelne.
C. Główne problemy badawcze
W pierwszym obszarze badawczym, czyli dziejach Kaszubów na Pomorzu Zachodnim pod władzą Gryfitów i Hohenzollernów, przedzielonych cezurą 1648/1653 r., szczególna uwaga zostanie zwrócona na ukazanie czynników wynarodowieniowych ludności kaszubskiej, zwłaszcza zaś przemian językowych, będących skutkiem procesu akulturacji, ale od drugiej ćwierci XVIII w. przede wszystkim germanizacji, tzn. świadomej i planowej działalności państwa i Kościoła, mającej na celu zaszczepienie ludności kaszubskiej szeroko rozumianej kultury niemieckiej, w pierwszej kolejności języka niemieckiego, niekiedy brutalnej, bo pociągającej w skrajnych przypadkach przelew krwi.
Najbardziej złożonym obszarem było starostwo lęborsko-bytowskie, w którym – jako polskim lennie – obowiązywało polskie prawo, ale książęta pomorscy wykorzystując polską obojętność wobec niego próbowali narzucić prawo, system parlamentarny, monetarny itd. wzorca zachodniopomorskiego. Proces ten został przerwany w okresie dwudziestoletnich bezpośrednich nad nim rządów królów Polski (1637-1657), ale nasilił się ponownie pod zwierzchnością elektorów brandenburskich i królów pruskich, zwłaszcza do objęcia rządów przez Fryderyka II (1740-1786).
Przedstawienie funkcjonowania polskiego prawa i instytucji z niego wypływających (sejmik, sądownictwo, alodialne prawo ziemskie) w warunkach państwa skrajnego absolutyzmu jakim były Prusy, to problem badawczy o pierwszorzędnym znaczeniu naukowym. Niezmiernie interesująco przedstawiały się też w starostwie lęborsko-bytowskim stosunki wyznaniowe i kościelne, gdyż tarcia między ewangelicyzmem i katolicyzmem były tu najsilniejsze. Ich ukazanie w pełnej złożoności, w szczególności wkładu miejscowych ewangelików do kultury kaszubskiej i polskiej oraz roli ewangelickiej szlachty lęborskiej w życiu politycznym Prus Królewskich i Polski należeć będzie do głównych problemów badawczych tej partii Historii Kaszubów.
Trzeci obszar badawczy, czyli Kaszubi w Prusach Królewskich, a potem w Prusach Zachodnich to dziś niemal przysłowiowa „biała plama”. Jej wypełnienie wymagać będzie żmudnych kwerend archiwalnych, w archiwach niemieckich i polskich, uwzględniających takie kwestie, jak: stosunki wyznaniowe, rola wielkich miasta (głównie Gdańska) i kultury miejskiej, znaczenie autonomii prowincji oraz odrębności prawnej, znaczenie szlachty kaszubskiej, niemieckie i polskie wpływy kulturowe oraz znaczenie specyficznej tożsamości pruskiej itd.
Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. T. III – Wiek XIX (1806/1815 – 1919/1920). Autor – prof. zw. dr hab. Józef Borzyszkowski
A. Ramy chronologiczne i periodyzacja
Ramy chronologiczne tego tomu wyznaczają z jednej strony zainicjowane w wyniku przegranej wojny z Napoleonem reformy pruskie (1806 rok), a z drugiej odzyskanie niepodległości i powrót Pomorza do Polski (lata 1918-1920).
Równie istotna jest niejako wewnętrzna periodyzacja tego okresu, który można podzielić na cztery części.
Pierwsza to lata 1806-1815, a więc okres wojen napoleońskich a jednocześnie czas, kiedy podjęto ogromne prace nad reformą państwa, co miało kolosalne znaczenie także dla społeczności kaszubskiej. Ten okres kończy rok 1815, czyli Kongres Wiedeński, w wyniku którego ukształtowała się nowa struktura polityczno-państwowa.
Druga część to lata 1815-1850. Wówczas to zrealizowane zostały najistotniejsze reformy pruskie, a ponadto miały miejsce wydarzenia z lat 1846-1848-1850. Wtedy to Pomorze wkracza w epokę kształtowania się nowoczesnych narodów., a są to lata ważne również dlatego, że wiążą się z działalnością Floriana Ceynowy – „ojca regionalizmu kaszubskiego”. I choć już wcześniej stawiano pytania o to, kim są Kaszubi, to jednak „sprawa kaszubska” na scenę publiczną wkracza z całą mocą właśnie w okresie Wiosny Ludów.
Trzeci okres to lata między 1850 a wybuchem I wojny światowej, z wyróżniającym się czasem Kulturkampfu.
I wreszcie okres czwarty to lata I wojny światowej oraz czas, gdy ważyły się losy Pomorza, a w tym także Kaszubów (1918-1920). Specyfiką Pomorza było jego późniejsze włączenie do Rzeczpospolitej w wyniku decyzji zwycięskich mocarstw.
B. Ramy przestrzenne
W okresie, o którym traktuje t. III Historii Kaszubów ukształtowała się nowa struktura administracyjna. Kaszubi w całości znajdowali się wówczas pod panowaniem prusko-niemieckim, jednak w ramach państwa pruskiego żyli w dwóch prowincjach: Pomorskiej oraz Prusy (Prusy Zachodnie). Z punktu widzenia aktywności politycznej oraz możliwości realizowania własnego interesu grupowego z całą pewnością ten podział miał dość istotne znaczenie. Faktem bowiem jest, że punkt ciężkości społecznego życia kaszubskiego przesunął się z Pomorza Zachodniego (Pommern) na teren Prus Zachodnich. Związane to było z postępującym procesem wynaradawiania Kaszubów ewangelików w prowincji pomorskiej, a
jednocześnie zachodzącymi zmianami tożsamościowymi wśród Kaszubów zamieszkujących Prusy Zachodnie. W tym też okresie znacząco skurczył się kaszubski obszar językowy, co najlepiej obrazują badania K. Nitscha, S. Ramułta i F. Lorentza.
C. Główne problemy badawcze
W przeciwieństwie do tomu II (epoki nowożytnej) w XIX wieku na znaczeniu tracą odrębności prawno-ustrojowe części zamieszkałych przez Kaszubów, a zyskują kwestie socjo-ekonomiczne i przede wszystkim kulturowe. Dlatego też narracja będzie prowadzona z uwzględnieniem całego kaszubskiego obszaru językowego, ale z pokazaniem jak ogromne znaczenie miały procesy modernizacyjne i celowa polityka państwa prusko-niemieckiego w jego gwałtownym kurczeniu się (co było związane z asymilacją Kaszubów-ewangelików).
Główne punkty, na które zostanie zwrócona uwaga, i które zostaną poddane analizie to:
- Wpływ pruskich reform (agrarnych, ustrojowych, wojskowych, edukacyjnych itd.) na społeczność kaszubską, głównie w aspekcie struktury społecznej, zmian ekonomicznych i cywilizacyjnych oraz kulturowych (asymilacja i akulturacja, język niemiecki jako język awansu społecznego, znaczenie powszechnej edukacji itd.)
- Kaszubi wobec kształtujących się podziałów narodowych: Wiosna Ludów, początki kształtowania się niemieckiego nacjonalizmu na Pomorzu i polskiego ruchu narodowego, Kaszubi wobec konfliktu aspiracji terytorialnych Polaków a interesów geopolitycznych państwa pruskiego, kwestia dylematów tożsamościowych Kaszubów (Kaszubi – wspólnota „pomiędzy”)
- Florian Ceynowa (1817-1881) i kształtowanie się ruchu kaszubskiego. Zmiany w obrębie kultury kaszubskiej – narodziny współczesnej i nowoczesnej kultury oraz proces zamierania i próby ratowania dawnej kultury typu ludowego (Gulgowscy). Młodokaszubi: Aleksander Majkowski (1876-1938), Jan Karnowski (1886-1939), „Drużba” (1905), kaszubolodzy w Pelplinie (1910), , „Gryf” (1908)Towarzystwo Młodokaszubów (1912), Muzeum Kaszubsko-Pomorskie (1913)
- Kaszubi a kwestie religijne (kaszubskie trwanie na ziemi słupskiej oraz na ziemi bytowsko-lęborskiej a skutki polityki germanizacyjnej Kościoła ewangelickiego); kulturkampf i polityka państwa wobec Kościoła oraz jej znaczenie dla postaw narodowych Kaszubów
- Kaszubi w obliczu modernizacji oraz udział w procesach migracyjnych i ich znaczenie. Głęboka zmiana w sferze technologicznej i materialnej, rewolucja komunikacyjna, zmiany zachodzące w życiu codziennym, a w ślad za tym zmiany mentalne.
- „Kwestia kaszubska” a badania nad fenomenem Kaszubów (od Hilferdinga, przez Ramułta, do Lorentza)
Gulgowscy i ich rola.
- I wojna światowa i jej skutki
Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. T. IV: Kaszubi w II RP i w czasie II wojny światowej (1920 – 1939 – 1945). Autor – prof. zw. dr hab. Józef Borzyszkowski
A. Ramy chronologiczne i periodyzacja
W przypadku tego tomu ich określenie jest stosunkowo proste. Początek wyznacza powrót Pomorza do Polski. Datą przełomową jest wybuch II wojny światowej, a datę końcową określa jej zakończenie i początek kształtowania się nowego ładu politycznego i społeczno-ekonomicznego.
B. Ramy przestrzenne
W stosunku to t. III ta kwestia staje się znacznie bardziej skomplikowana. Kaszubi bowiem w wyniku rozstrzygnięć Traktatu Wersalskiego znaleźli się w trzech różnych organizmach państwowych, gdzie ich sytuacja była zupełnie odmienna. Główna część
społeczności kaszubskiej znalazła się w granicach II Rzeczpospolitej (województwo pomorskie). Druga grupa zamieszkiwała wschodni powiaty Pomorza Zachodniego (Provinz Pommern – powiaty bytowski, lęborski, słupski i w bardzo niewielkich grupkach także człuchowski i miastecki). I wreszcie trzecia część mieszkała w Wolnym Mieście Gdańsku, gdzie wyróżnić trzeba dwie grupy – rolników z powiatu Gdańskie Wyżyny oraz mieszkańców samego miasta.
C. Główne problemy badawcze
Podobnie jak w tomie II narracja w tej części będzie musiała uwzględniać zróżnicowaną sytuację Kaszubów w trzech odrębnych strukturach państwowych. Jest to o tyle ważne, że nie da się porównać sytuacji i możliwości rozwijania własnej kultury czy też tworzenia instytucji życia wspólnotowego w II RP i Republice Weimarskiej, nie mówiąc już o III Rzeszy. Dlatego też głównymi problemami badawczymi będą:
- Sytuacja społeczna, ekonomiczna i polityczna Kaszubów w pierwszym okresie po zakończeniu wojny w trzech państwach. Stosunek ludności kaszubskiej do państwa prusko-niemieckiego (pamięć o dawnym porządku w zestawieniu z nową sytuacją po włączeniu do II RP). Kwestia rozczarowania Kaszubów pierwszymi miesiącami nowych polskich rządów (zrównanie marki niemieckiej i polskiej, ogromny drenaż oszczędności ludności pomorskiej, drożyzna i spekulacje, postępowanie wojska polskiego, które traktowało Pomorze niemal jak kraj podbity, nieudolność nowej administracji, przekonanie o „zalewie obcych” (siła przekonań jest tu niezwykle ważna, bo ów zalew był mitem, skoro ludność napływowa stanowiła wówczas zaledwie 1 proc. mieszkańców Pomorza).
- Relacje i dystanse międzygrupowe – stosunek do Niemców, do przybyszów z innych części Polski, kwestia stosunku do Żydów. Dylematy tożsamościowe i skomplikowanie postaw narodowych Kaszubów. W tym problem polskiego ruchu narodowego i zaangażowania weń Kaszubów na terenie Republiki Weimarskiej i III Rzeczy oraz w WMG.
- Kwestia stosunku do państwa polskiego w okresie przed-majowym i po zamachu majowym. Postawy kaszubskich elit i ich ewolucja. Kształtowanie się nowych środowisk ideowych (Zrzeszenie Regionalne Kaszubów).
- Problem funkcjonowania kaszubskich organizacji, sytuacja kultury kaszubskiej, zmiany językowe, wpływ polskiej edukacji powszechnej oraz znaczenie Kościoła katolickiego.
- Gdynia – jej mit pozytywny i negatywny („nas Kaszubów tam ni dopuszczano; dla nas tam pracy nie było”)
- Niezwykle ważnym będzie pokazanie specyfiki II wojny światowej na Kaszubach, także z tego względu że jest to okres mający ogromny wpływ nadal na kształtowanie kaszubskiej pamięci, autowizerunku grupy i jej tożsamości. Oraz z tego powodu, że poza Kaszubami i Pomorzem specyfika okupacji w tym regionie jest niemal zupełnie nieznana. A więc zostanie tu omówiona kwestia specyfiki i rozmiarów hitlerowskiego terroru (krwawa „Pomorska Jesień”, eksterminacja ludności, wywłaszczenia, wysiedlenia, funkcjonowanie obozów, nacisk germanizacyjny), niemiecka polityka narodowościowa i jej skutki dla Kaszubów (w tym służba w Wehrmachcie), sytuacja Kościoła (z jednej strony prześladowania, z drugiej kontrowersyjne decyzje i zachowania bp. Carla Marii Spletta), udział Kaszubów w ruchu oporu, zróżnicowanie polityczne wśród Kaszubów i różne wizje przyszłości Pomorza, skomplikowane relacje z ludnością niemiecką, codzienność okupacyjna. Także w odniesieniu do tego okresu zostanie ukazana odmienność sytuacji Kaszubów na terenie III Rzeszy, WMG i obszarach dawnego województwa pomorskiego włączonych do Niemiec.
Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. T. V: Dzieje najnowsze (po 1945 r.). Autor – prof. zw. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński
A. Ramy chronologiczne i periodyzacja
W przypadku tego tomu początkową ramę chronologiczną wyznacza rok 1945, kiedy kończy się II wojna światowa i rozpoczyna kształtowanie zupełnie nowego porządku społeczno-politycznego i ekonomicznego. Nie da się natomiast w prosty sposób określić ramy końcowej. Nie będzie nią bowiem rok 1989, który stanowi oczywiście istotną cezurę, ale na nim nie zostanie zakończona narracja. Umownie więc przyjęte zostaną trzy daty – trzy wydarzenia, które określiły w dużej mierze na nowo sytuację Kaszubów: rok 1998, czyli utworzenie województwa pomorskiego (całe Kaszuby znalazły się w granicach jednego województwa), rok 2004 – wejście Polski do UE i rok 2005 – uchwalenie Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku etnicznym. Nie oznacza to jednak, że nie zostanie pokazane, jak kształtowała się sytuacja społeczności kaszubskiej po 2005 r. – szczególna uwaga zostanie zwrócona na kwestie kulturowe i edukacyjne.
Porządek periodyzacyjny między 1945 a 2005 rokiem wyznaczają dwie daty. Pierwszą jest rok 1956, który miał ogromne znaczenie dla sytuacji społeczności kaszubskiej (powstaje wówczas Zrzeszenie Kaszubskie – pierwsza po wojnie organizacja kaszubska, złagodzeniu ulega reżim polityczny i nacisk ekonomiczny, szczególnie na wsi, większą swobodę uzyskuje także Kościół katolicki). Drugą jest rok 1989 – przełom nie tylko w wymiarze politycznym, ale także kulturowym, społecznym i ekonomicznym. Po tym okresie w odniesieniu do społeczności kaszubskiej mówimy o upodmiotowieniu obywatelskim oraz upodmiotowieniu etnicznym.
B. Ramy przestrzenne
Ramy przestrzenne są z jednej strony podobne do tych z okresu przedwojennego (tom IV), ale jednocześnie odmienne. Przede wszystkim całe Kaszuby znajdują się w granicach państwa polskiego. Jednocześnie przesunięcie granic oznaczało migracje przygraniczne – przenoszenie się już w 1945 roku, niemal natychmiast po przejściu frontu Kaszubów na teren sąsiednich powiatów Pomorza Zachodniego (bytowski, lęborski, człuchowski, miastecki i słupski) oraz na teren Wolnego Miasta Gdańska. W ten sposób na tych pogranicznych terenach siła kaszubskiego etnosu znacząco wzrosła. Tym samy kaszubskie terytorium językowe uległo poszerzeniu, co odnotowali choćby badacze realizujący Atlas Językowy Kaszubszczyzny.
Należy przy tym podkreślić, ze aż do 1998 roku społeczność kaszubska była podzielona między trzy województwa (szczecińskie/koszalińskie/słupskie, następnie bydgoskie i gdańskie, gdzie zamieszkiwało najwięcej Kaszubów). Mimo że po 1945 roku Kaszubi funkcjonowali w systemie monocentrycznym, to jednak polityka realizowana względem tej społeczności w poszczególnych województwach różniła się dość znacząco.
C. Główne problemy badawcze
Nowe warunki, w jakich Kaszubi znaleźli się po 1945 roku determinują określenie podstawowych problemów badawczych.
- Sytuacja Kaszubów w pierwszym okresie po przejściu frontu: „klęska wyzwolenia”, stosunek Armii Czerwonej do ludności kaszubskiej, wywózki na wschód, stosunek do nowych władz i kwestia problematyczności zaangażowania politycznego. Odradzanie się kaszubskiego życia kulturalnego (Kongres Kaszubski, muzea itp.), skutki migracji przygranicznych i zderzenie z ludnością napływającą z różnych stron ziem polskich (dystanse międzygrupowe, konflikty, uprzedzenia, ale też budowanie nowych społeczności na tzw. Ziemiach Odzyskanych). Problem zróżnicowania w obrębie społeczności kaszubskiej – prawnego, ekonomicznego, tożsamościowego (sytuacja autochtonów). Proces weryfikacji narodowościowej i rehabilitacji (skutki polityki narodowościowej w okresie wojny).
- Kaszubi w okresie stalinowskim – prześladowania polityczne, sytuacja ekonomiczna, stosunek do kolektywizacji i innych projektów socjo-ekonomicznych.
- Październik ’56, powstanie Zrzeszenia Kaszubskiego i późniejszy rozwój ruchu kaszubskiego. Głębokie zmiany struktury społecznej, rozwój kaszubskiej inteligencji, proces instytucjonalizacji kultury kaszubskiej, skutki socjalistycznej modernizacji, procesy urbanizacji i industrializacji.
- Kaszubi w sferze politycznej – stosunek do władz komunistycznych, zaangażowanie polityczne, znaczenie Grudnia’70 i Sierpnia’80.
- Głębokie zmiany w sferze obyczajowej, rodzinnej, mentalnej, obrzędowej.
- Kaszubi w warunkach transformacji – upodmiotowienie obywatelskie i etniczne, rozwój kaszubskiej edukacji; kwestia obecności Kaszubów, kultury kaszubskiej i języka kaszubskiego w sferze publicznej. Dylematy tożsamościowe Kaszubów. Rozwój kultury kaszubskiej, pojawienie się kaszubskiej kultury popularnej.
Opis planowanych badań
Ponieważ projekt obejmuje szeroki okres chronologiczny (od XVI wieku po współczesność) także zamierzone badania muszą być odpowiednio szeroko zakrojone.
Cały projekt będzie przebiegał w kilku etapach:
I. W etapie pierwszym zostaną przygotowane cztery opracowania, prezentujące dotychczasowy stan badań nad społecznością kaszubską w poszczególnych epokach. Ich celem będzie pełna inwentaryzacja dotychczasowych badań (nie tylko historycznych, ale także innych, jeśli mają one istotne znaczenie z punktu widzenia przyszłej syntezy). Na końcu każdego z nich zostanie umieszczona bibliografia w układzie problemowym. W studium historiograficznym zwrócona zostanie uwaga na: podstawę źródłową, koncepcje metodologiczne i wykorzystane metody, zastosowany układ chronologiczny. Głównym celem będzie krytyczne omówienie najważniejszych ustaleń badawczych występujących w dotychczasowej literaturze. W ten sposób zostanie w pełni rozpoznany stan wiedzy o społeczności kaszubskiej w poszczególnych epokach oraz zidentyfikowane obszary, które zostały rozpoznane najsłabiej, a więc na które trzeba będzie zwrócić szczególną uwagę i przeprowadzić gruntowne badania źródłowe.
II. Etap drugi obejmie szerokie kwerendy źródłowe:
a. Archiwalne m.in. w Archiwum Głównym Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych, IPN (Gdańsk, Warszawa), Archiwach Państwowych w: Gdańsku, Słupsku, Bydgoszczy, Koszalinie, Szczecinie i Toruniu, archiwach kościelnych (diecezjalnych i wybranych parafialnych oraz zakonnych), Archiwum PAN w Poznaniu oraz archiwach uczelnianych (UMK, UAM, UG). W Niemczech planowane jest przeprowadzenie pogłębionej kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Pressischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem oraz Deutsche Dienststelle für die Benachrichtigung der nächsten Angehörigen von Gefallenen der ehemaligen deutschen Wehrmacht w Berlinie.
b. Biblioteczne: Biblioteka Gdańska PAN, biblioteki uniwersyteckie, książnice pomorskie w Toruniu i Szczecinie.
c. Muzealne, obejmujące muzea kaszubskie oraz Muzeum Stutthof.
d. W ramach kwerendy źródłowej zostaną przeprowadzone także analizy prasy pomorskiej (polskiej, kaszubskiej i niemieckiej), badanie zasobów internetu, analiza materiałów genealogicznych itd.
e. Zostaną ponadto poddane analizie publikowane materiały źródłowe – edycje źródeł, dane statystyczne, dokumenty osobiste, wspomnieniowe itd.
f. Na tym etapie będzie również przeprowadzane wstępne rozpoznanie zasobów ikonograficznych.
III. Etap trzeci obejmie przygotowanie ostatecznej koncepcji każdego z tomów w postaci opisu wraz ze szczegółowym konspektem. Zostaną one przekazane do recenzji a następnie odbędzie się seminarium dyskusyjne z elementami warsztatu metodologicznego, z udziałem autorów, recenzentów oraz wybranych ekspertów (4 osoby). Jego celem będzie krytyczne przedyskutowanie całej koncepcji, jak i poszczególnych tomów oraz przedyskutowanie kwestii metodologicznych związanych z historią etniczną.
IV. Etap czwarty to czas przygotowania 10 opracowań cząstkowych w oparciu o przeprowadzone kwerendy i studia literaturowe. Będą one autorstwa młodych badaczy, którzy zostali zaproszeni do udziału w projekcie. Po ich wykonaniu zostaną one poddane dyskusji podczas drugiego seminarium warsztatowego. Po uwzględnieniu zgłoszonych uwag zostaną dopracowane i następnie wykorzystane w poszczególnych tomach (udział poszczególnych młodych badaczy zostanie w wydanych książkach odnotowany).
V. Etap piąty to napisanie czterech tomów i poddanie ich recenzjom (każdy tom będzie recenzowany przez dwóch specjalistów). Zasadą obowiązującą w zespole autorskim będzie też wzajemne krytyczne czytanie tekstów pozostałych osób.
VI. Etap szósty to prace redakcyjne i wydanie książek.
Planuje się ponadto, że wyniki prac nad syntezą dziejów Kaszubów będą prezentowane podczas konferencji naukowych.
Efekt końcowy projektu
Efektem będzie wydanie czterech tomów Historii Kaszubów t. II-V). Każdy będzie miał ok. 25 arkuszy wyd. objętości, forma B5, wszystkie będą w jednolitej szacie graficznej, w twardej oprawie, z kilkudziesięcioma ilustracjami, opatrzone indeksami osobowym i geograficznym oraz obszerną bibliografią.